Niejednokrotnie małżonkowie budują dom na gruncie będącym własnością tylko jednego z nich. W takim przypadku pozostaje on własnością tylko tego małżonka, który jest właścicielem gruntu. Sytuacja ta nie ulega zmianie po rozwodzie. Małżonek nie będący właścicielem działki, na której został wzniesiony dom nie może rościć sobie żadnych do niego pretensji. Może żądać jedynie zwrotu nakładów jakie poczynił na majątek osobisty drugiego współmałżonka. Zgodnie z art. 45. § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Zgodnie z postanowieniem SN z dnia 10 lipca 1976 r., III CRN 126/76 "przez pojęcie nakładów z majątku wspólnego należy rozumieć zarówno użycie składników tego majątku na rzecz majątku odrębnego, np. drewna na budowę lub remont domu, jak również wartość osobistych świadczeń małżonka przy dokonywaniu tego remontu".
Zwrotu tychże nakładów można żądać przy podziale majątku wspólnego. Co do zasady małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym, stąd też małżonek nie będący właścicielem domu może żądać 50% wartości dokonanego przez siebie na gruncie współmałżonka nakładu. W toku postępowania o podział majątku można jednak żądać ustalenia nierównych udziałów stron. Zgodnie z art. 43. § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Jak jednak podkreśla Sąd Najwyższy, artykuł 43 § 2 k.r.o. może mieć zastosowanie tylko w tych wypadkach, gdy małżonek, przeciwko któremu skierowane jest żądanie ustalenia nierównego udziału, w sposób rażący lub uporczywy nie przyczynia się do powstania dorobku stosownie do posiadanych sił i możliwości zarobkowych (postanowienie SN z dnia 26 listopada 1973 r., III CRN 227/73). Nasuwającymi się w sposób oczywisty powodami ustalania nierównych udziałów są alkoholizm czy długotrwałe bezrobocie pomimo możliwości podjęcia pracy.
Zgodnie z § 3 w/w artykułu przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Uwzględnić należy nie tylko fakt, iż jeden z małżonków (z reguły kobieta) wykonywał obowiązki domowe ale nade wszystko czy drugi z małżonków nie uchylał się od ich realizacji przerzucając ciężar opieki nad dziećmi i prowadzania domu tylko na jednego z małżonków. W doktrynie podkreśla się (komentarz do art.43 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (Dz.U.64.9.59), [w:] H. Dolecki (red.), T. Sokołowski (red.), M. Andrzejewski, A. Lutkiewicz-Rucińska, A. Olejniczak, A. Sylwestrzak, A. Zielonacki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, LEX, 2010.Stan prawny: 2010.09.15), iż aby określić wartość miesięcznej pracy małżonka zajmującego się dziećmi i prowadzącego dom sięgnąć należy do wysokości zarobków opiekunki dziecka oraz pomocy domowej.
W razie ustalenia nierównej wartości udziałów w majątku wspólnym małżonek dokonujący budowy na gruncie współmałżonka może żądać kwoty wynikającej z iloczynu ustalonej przez Sąd wartości majątku wspólnego (w skład którego wchodzi wartość nakładów na majątek osobisty) i przyznanego mu udziału w tym majątku. I tak w przypadku gdy inwestycja została oszacowana na 200.000 zł zaś udział małżonka dokonującego budowy nie na swoim gruncie wynosić będzie jedynie ¼ spłata wynosić będzie jedynie 50.000 zł.
Zauważyć należy zasadniczą różnicę pomiędzy wyżej opisaną sytuacją a sytuacją, w której małżonkowie rozpoczynają budowę na gruncie rodziców jednego z nich, a rodzice ci następnie w trakcie budowy lub po jej zakończeniu dokonują darowizny działki domem zabudowanej tylko na rzecz swojego dziecka, nie zaś na oboje małżonków. W takiej bowiem sytuacji małżonek który nie został obdarowany nie może w toku sprawy o podział majątku wspólnego zażądać zwrotu wartości nakładów za czas, w którym działka na której wznoszono dom nie była własnością drugiego współmałżonka. Roszczenie z tytułu nakładów ma bowiem charakter obligacyjny (uchwała SN z dnia 10.05.2006r. III CZP 11/06).
